દેશની પરોક્ષ કર પ્રણાલિકામાં આમૂલ ફેરફારો થયાને સાત વર્ષ વીતી ગયા છે. આ ફેરફાર હેઠળ જ ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ સિસ્ટમ લાગુ કરવામાં આવી હતી. જીએસટીના અંતિમ સ્વરૂપ વિશે ઘણું બધું એવું હતું જે એક પ્રકારનું સમાધાન હતું. જેમાં કેન્દ્ર સરકાર અને શંકાસ્પદ રાજ્યો વચ્ચેની સમજૂતીનો પણ સમાવેશ થાય છે. તે સમયે એવું માનવામાં આવતું હતું કે આ કરારો જીએસટીના સુધારાને મર્યાદિત કરશે. ઘણા લોકોને આશા હતી કે સમય જીએસટીની અંદરની માળખાકીય સમસ્યાઓ ઉકેલાઈ જશે અને તેનો સંપૂર્ણ લાભ મળવા લાગશે. પરંતુ સાત વર્ષ અને બે સામાન્ય ચૂંટણીઓ પછી પણ, તે સ્પષ્ટ છે કે સિસ્ટમમાં મૂળભૂત સુધારા માટે વધુ પ્રયત્નોની જરૂર છે. સામાન્ય નાગરિકો પરનું કુલ કરભારણ જીએસટીને કારણે વધ્યું છે ને સરકારી તિજોરીઓ છલકાઈ રહી છે. વારંવારના કલેક્શનના વિક્રમરૂપ આંકડાઓ એની ગવાહી આપે છે.
જીએસટી પર જીએસટી કાઉન્સિલ દ્વારા દેખરેખ રાખવામાં આવે છે. તે રાજ્યો અને કેન્દ્ર સરકારના નાણાં મંત્રાલયોને એકસાથે લાવે છે. કાઉન્સિલની બેઠક ગયા સપ્તાહના અંતે યોજાઈ હતી પરંતુ આ વખતે પણ જીએસટીમાં મહત્વના સુધારાના ઊંડા પ્રશ્નોને આગળની બેઠકો માટે મોકૂફ રાખવામાં આવ્યા હતા. અર્થ એ નથી કે કાઉન્સિલે મહત્વપૂર્ણ કામ કર્યું નથી. કેન્દ્રીય નાણાં પ્રધાન નિર્મલા સીતારામને સંકેત આપ્યો કે જીએસટી કાઉન્સિલ દ્વારા લેવામાં આવેલા નિર્ણયોમાં પડકારજનક ડિમાન્ડ નોટિસ અને અપીલની પદ્ધતિઓમાં ફેરફાર અને અનુપાલન શાસનમાં અન્ય સુધારાનો સમાવેશ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ કિસ્સાઓમાં કોઈ છેતરપિંડી થઈ નથી તો તેમાં અથવા દંડની માંગણી કરવામાં આવશે નહીં અને વિભાગ તેની વિરુદ્ધ ઉચ્ચ અદાલતોમાં આપમેળે નિર્ણયોની અપીલ કરશે નહીં.
તેના બદલે, તેઓ સુધારેલી નાણાંકીય મર્યાદાને આધીન રહેશે. બે ટકાના અંદાજોને પડકારવામાં આવી રહ્યા હોવાથી, આવા ફેરફારો ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે. જીએસટી સંબંધિત એક વચન એ હતું કે તેનો ઉપયોગ કરવો સરળ પરંતુ આ અપેક્ષિત સ્તરે થયું નથી. હવે સમય આવી ગયો છે કે જીએસટીના મૂળભૂત માળખાને સુધારવા માટે પ્રયત્નો કરવામાં આવે. પ્રશ્ન એ ઊભો થવો જોઈએ કે રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના સ્તરે બેવડું માળખું શા માટે હોવું જોઈએ? જીએસટી ના અધૂરા એજન્ડામાં દર અને સ્લેબનું તર્કસંગતકરણ પણ સામેલ છે. જો જીએસટી ન ભર્યો હોય તો કોઈ પણ વેપારી માટે રિફંડ મેળવવું અશક્ય છે. જીએસટીનો બીજો ગેરલાભ એ છે કે સરકાર રિફંડ જલ્દી આપતી નથી. તેનાથી સ્જીસ્ઈની કાર્યકારી મૂડીને મોટું નુકસાન થાય છે.
પરોક્ષ કર પ્રણાલિકાની શરૂઆતમાં એક જ દર સાથે કલ્પના કરવામાં આવી હતી. પરંતુ તેના બદલે ઘણા બધા રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા અને જીએસટી કાઉન્સિલ પણ આ દરોમાં લોકપ્રિય રીતે ફેરફાર કરવાની લાલચ છોડી શકી નથી. છેલ્લી બેઠકમાં પણ બોક્સ પેકિંગ પર વસૂલવામાં આવતા દરને 18 ટકાથી ઘટાડીને 12 ટકા કરવામાં આવ્યો હતો. આવા ફેરફારો પછી આવી વધુ માંગણીઓ આગળ આવવાની શક્યતા વધી જાય છે. જો કે, વચન આપ્યું હતું કે પેટ્રોલ અને ડિઝલને જીએસટી શાસનમાં લાવવાના મુદ્દા પર ચર્ચા કરવામાં આવશે. આલ્કોહોલની જેમ, આના પર પણ હાલમાં રાજ્યો દ્વારા કર લાદવામાં આવે છે. એને જીએસટીના ઘેરાવામાં લાવવાનું લાંબા સમયથી પેન્ડિંગ છે.
તેનાથી પણ મોટો પ્રશ્ન એ છે કે જીએસટી વળતર સેસ સરપ્લસનું શું થશે, જે 70,000 કરોડ જેટલી રકમ થઈ શકે છે. આ સેસ તમાકુ, મોંઘા વાહનો વગેરે પર લગાવવામાં આવ્યો છે. આ સેસ લાદવાનું એક કારણ એ હતું કે તેનો ઉપયોગ રોગચાળા દરમિયાન રાજ્યો દ્વારા લેવામાં આવેલી લોન ચૂકવવા માટે થવો જોઈએ. પરંતુ લાગે છે કે તો પણ જંગી નાણાંની બચત રહેશે. તેના અંગેની ચર્ચા મોકૂફ રાખવામાં આવી છે. આ મોકુફ વારંવારની છે. તેના ઉપયોગને લઈને ચર્ચાઓ થવી સ્વાભાવિક છે પરંતુ તેના કારણે જીએસટી સુધારાને લગતા મહત્વના પ્રશ્નોના નિરાકરણમાં વિલંબ થવો જોઈએ નહીં.
કરવેરા માટેના કેટલાક કોયડાઓ હજુ અણઉકેલ છે. ધારો કે કોઈ સુખી સંપન્ન વ્યક્તિ પોતાનું વાહન લઈને ખરીદી કરવા જાય તો એના ઈંધણ પર ટેક્સ લાગેલો છે, જે વસ્તુ ખરીદે છે એના પર એ જીએસટી પણ ચૂકવે છે અને જે આવકમાંથી એ ખર્ચ કરે છે એના પર ઈન્કમટેક્સ પણ ચૂકવે છે. એટલે ઘરે જે એક વસ્તુ એ પોતાની ગાડીમાં લઈ આવે છે, એના પરના કુલ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ કરની ક્યારેક તો એ વસ્તુની મૂળ કિંમત જેટલી જ થવાનું જોખમ રહે છે. આના વિશે દેશમાં શરૂઆતમાં બહુ ચર્ચાઓ થઈ છે અને કેટલાક હાસ્યાસ્પદ નમૂનાઓ પણ અભ્યાસીઓએ રજૂ કર્યા છે. હવે જ્યારે વિપક્ષના સપાટે જીએસટી ચડશે ત્યારે સરકાર નવી શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ કરશે એ આશા અસ્થાને નથી.