ભારતમાં નોકરીઓ વધી રહી છે એ એક શુભસંકેત છે. એના પરિણામે નોકરિયાતો વધી રહ્યા છે. કામ કરવાની જગ્યા વધી છે. સ્વતંત્ર વ્યવસાય હોય તો પણ નોકરીની જેમ જ ખુબ કામ કરવું પડે છે. માટે વર્ક-પ્લેસ ઉપરનું વેલ-બિઈંગ બહુ જરૂરી બન્યું છે. વર્ક-પ્લેસ ઉપરના બધા જ પ્રોફેશનલના માનસિક સ્વાસ્થ્યની જાળવણી એ હવે માત્ર કોર્પોરેટ ક્ષેત્રની જવાબદારી નથી રહી – તે એક સામાજિક આવશ્યકતા છે.
રાષ્ટ્રની સાચી સંપત્તિ માત્ર દેશમાં થયેલી ગગનચુંબી ઇમારતો, ઉદ્યોગો અથવા વૈશ્વિક પ્રભાવમાં જ નથી, પણ રાષ્ટ્રના નાગરિકોની સુખાકારી, સૌની માનસિક શાંતિ અને ભાવનાત્મક સ્થિરતામાં પણ રહેલી છે. અન્ય દેશોની સરખામણીમાં ભારતમાં કમનસીબે ઓફિસોમાં કાર્યક્ષમતા અને આઉટપુટ-રિઝલ્ટ ઉપર જ ભાર મુકવામાં આવે છે પણ કર્મચારીઓની મેન્ટલ હેલ્થના મુદ્દાને કાયમ અવગણવામાં આવે છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન અનુસાર, હતાશા અને ચિંતાને કારણે વૈશ્વિક અર્થતંત્રને વાર્ષિક 1 ટ્રિલિયન ડોલરનું નુકસાન થાય છે.
ભારતમાં, ઈ. સ. 2022 ડેલોઈટના અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે લગભગ 80 ટકા કર્મચારીઓ માનસિક સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત તકલીફોનો સામનો કરે છે જેમાંથી માત્ર 20 ટકા જ વ્યાવસાયિક મદદ લે છે. 80 ટકા લોકોને સાયકિયાટ્રિસ્ટને કન્સલ્ટ જરૂરિયાત છે. આ ચિંતાજનક આંકડા લોકોનો સંકોચ બતાવે છે. પ્રજામાં જાગૃતિનો અભાવ અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય સંસાધનોનો અપૂરતો વિકાસ દેખાઈ આવે છે. વર્કપ્લેસ પર દુ:ખદ ઘટનાઓ થતી જ રહે છે.
ઘણા બનાવો દર્શાવે છે કે કાર્યસ્થળે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સુધારાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત છે. નોઇડામાં એક બેંક કર્મચારીએ સાથીદારો દ્વારા થતી સતામણી/કથિત પછી પોતાનો જીવ લીધો. મરતી વખતે તેની ઉપર થતા વર્ક-પ્રેશરની વિગતો આપતી એક સુસાઇડ નોટ પણ મૂકી.
પુણેમાં, એક યુવાન ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટે મહિનાઓ સુધી ભારે કામના દબાણ પછી આત્મહત્યા કરી. તેમની માતાએ જે સ્ટેટમેન્ટ આપેલું એમાં કંપનીના વલણને બહુ ક્રૂર અને ઉદાસીન બતાવ્યું હતું. આ દર્શાવે છે કે કોર્પોરેટ ટોક્સિક બની ગયું છે. કર્મચારીઓ મૂંઝાતા હોય છે અને રોજે રોજ થોડા થોડા મરી રહ્યા હોય છે. આ ઘટનાઓ ઘણા ભારતીય પ્રોફેશનલ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતી ક્રૂર વાસ્તવિકતાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
કંપનીની અપેક્ષાઓને કારણે વધુ પડતું કામ કરવાનું કલ્ચર ઘણીવાર કર્મચારીઓને ફસાઈ ગયાની લાગણીનો અનુભવ આપે છે. પ્રોફેશનલની ક્ષમતા પ્રતિભા ક્ષીણ થતી જાય છે. લાંબા કલાકો સુધી કામ કરવાનું દબાણ અને વર્કપ્લેસ ઉપર રીતસર મજુરી કરવાની સમયમર્યાદા વધી રહી છે. દરેક માણસ નોકરીની અસલામતીમાં રહે છે. કર્મચારીઓને થતી ગંભીર ચિંતા અને આવી રહેલો તણાવ તેમની નિત્યની હૈયાવરાળનું કારણ બની શકે છે.
આ આપણો સમાજ એવો છે કે જ્યાં ડોક્ટરને તબિયત બતાવવી શરમજનક ગણાય છે. માટે કર્મચારીઓ ઘણીવાર સમાજમાં આબરૂ જવાની બીકે મનોવૈજ્ઞાનિક તબીબી મદદ લેવાનું ટાળે છે. જો કે, કોઈપણ નોકરી જીવન કરતા વધુ મૂલ્યવાન નથી. સલામત, તંદુરસ્ત વર્કપ્લેસનું નિર્માણ કરવા માટે પ્રણાલીગત ફેરફારોને પ્રાથમિકતા આપવાનો સમય હવે પાકી ગયો છે.
ભારતે મેન્ટલ હેલ્થ કેર એક્ટ-2017 જેવી દ્વારા આ ચિંતાઓને દૂર કરવાનું શરૂ કર્યું છે, જે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સારવાર માટે વીમા કવરેજને ફરજિયાત કરે છે. ઈ. સ. 2014ની રાષ્ટ્રીય માનસિક સ્વાસ્થ્ય નીતિ પણ કાર્યસ્થળે જાગૃતિ અને સહાયક વાતાવરણને પ્રોત્સાહન આપે છે. જો કે, ઘણી કંપનીઓ હજુ પણ આ પગલાંને અસરકારક રીતે લાગુ કરવામાં પાછળ છે.
ટીસીએસ વિપ્રો જેવી કેટલીક મોટી કંપનીઓએ વેલનેસ પ્રોગ્રામ્સ રજૂ કર્યા છે. એક્સેન્ચર અને ગૂગલ જેવા ટેક જાયન્ટ્સ હવે કર્મચારીઓમાં ફેલાયેલા આ ડિપ્રેશનના રોગચાળાના પ્રતિભાવમાં ટેલિથેરાપી અને બર્નઆઉટ નિવારણની પ્રપોઝલ ઓફર કરે છે. તેમ છતાં, માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે ફાળવવામાં આવેલુ ભંડોળ અપૂરતું છે. ઈ. સ. 2024-25 માટેના કેન્દ્રીય બજેટમાં નેશનલ ટેલિ હેલ્થ પ્રોગ્રામ માટે ભંડોળ વધારીને 90 કરોડ રૂપિયા કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ આ રકમ દેશની વધતી જતી માનસિક સ્વાસ્થ્ય જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવામાં ઓછું પડે છે. કાર્યસ્થળે માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં વ્યાપક રોકાણ સમગ્ર દેશની વણથંભી પ્રગતિ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
વર્ક-પ્લેસમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યને પ્રોત્સાહન આપવામાં નેતૃત્વ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. નોઈડાના કેસમાં આપઘાત કેમ કરવો પડ્યો? ખુબ દબાણ. તે અણબનાવ જ મેનેજમેન્ટને વધુ જવાબદાર બનવાની જરૂરિયાતને રેખાંકિત કરે છે. કોર્પોરેટ લીડર્સે એવી સંસ્કૃતિ વિકસાવવી જોઈએ જે અમુક બોસ દ્વારા થતી ગુંડાગીરીને સક્રિયપણે નિરુત્સાહિત કરે અને કર્મચારીઓને તેમની ચિંતાઓ વ્યક્ત કરવા માટે સલામત જગ્યા પ્રદાન કરે. મેનેજરે માનસિક સ્વાસ્થ્ય વિશે ખુલ્લી વાતચીતને આપવું જોઈએ, મદદ મેળવવાના વિચારને સામાન્ય બનાવવો જોઈએ.
માનવ સંસાધન વિભાગોએ એટલે કે એચ-આર ડીપાર્ટમેન્ટે માનસિક સ્વાસ્થ્યના જોખમોને સક્રિયપણે ઓળખવા જોઈએ. કોમ્પલીમેન્ટરી એટલે કે માનદ ઓફર તરીકે મેન્ટલ હેલ્થ ચેક અપની સુવિધા પ્રદાન કરવી જોઈએ. અમુક દિવસો ખાસ મેન્ટલ હેલ્થ માટે ફાળવવા જોઈએ.