હિમાચલ સરકારની ફરિયાદ પર કેન્દ્રીય ટીમ ’પાણીમાં તિરાડ’ શોધવા આવી હતી. આ વખતે ભારે વરસાદ દરમિયાન મોટા ડેમોએ પોતાનું કામ એટલું ઘાતક બનાવી દીધું છે કે હિમાચલની દરેક સ્થળની અવદશા કહી રહી છે કે સંયોગો કેટલા બદલાયેલા છે. પોંગ અને પંડોહ ડેમ ઉપરાંત મલાણા-2 અને પાર્વતી-3 પાવર પ્રોજેક્ટના ડેમમાં બેદરકારીએ માત્ર સમસ્યાઓમાં જ વધારો કર્યો નથી પરંતુ હિમાચલમાં આફતને ભયાનક બનાવવામાં પણ કોઈ કસર છોડી નથી. આશ્ચર્યજનક રીતે, પ્રારંભિક ચેતવણી સિસ્ટમ ફક્ત બે પ્રોજેક્ટ્સ, કોલ ડેમ અને નાથપા ઝાકરી પ્રોજેક્ટમાં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી, જ્યારે અન્ય સ્થળોએ આવી સૂચનાઓનું પાલન કરવામાં આવ્યું ન હતું. હિમાચલ પ્રદેશમાં આ આપત્તિ હવે વારંવારની થઈ ગઈ છે. હિમનદીઓ જે ઉપરવાસમાં છે એના પાણી હિમાચલને હવે જંપવા દે એમ નથી.
જેને આપણે ક્લાયમેટ ચેઈન્જની સ્થિતિ તરીકે ઓળખીએ છીએ એ અહીં હવે વર્તમાન છે. ડેમની સુરક્ષામાં બેદરકારીએ સાંઈજ બજારને ઘેરી લીધું હતું, જ્યારે પોંગ ડેમમાંથી છોડવામાં આવેલા તૈયારી વિનાના પાણીએ માંડ વિસ્તારમાં હાહાકાર મચાવ્યો હતો. નદીનો ઉછાળો, જે મંડી શહેરના ડૂબતા મંદિરો સુધી પહોંચ્યો હતો, તેણે નાગરિકોને વ્યાકુળ બનાવી મૂક્યા હતા. આ તમામ પ્રોજેક્ટ હિમાચલના સામાજિક પરિદ્રશ્યની વિરુદ્ધ છે અને ડેમનો ગુસ્સો ફાટી ન જાય તે માટે જનતા ચોકીદાર તરીકે કામ કરે છે. વાસ્તવમાં, ડેમ હિમાચલ માટે તેની સંપૂર્ણ ક્ષમતા સુધી પાણી ખેંચવાનું પૂર્વ નિશ્ચિત કામ કરે છે. પરંતુ હવે તો તેના ધ્યેયો હિમાચલની પ્રજાના જીવનથી વિપરીત જળ સરહદ બનાવે છે. સરકારની મજબૂરી બની ગઈ કે આફતનું બધું પાણી હિમાચલનું છે, પૂર રાજ્યનું છે અને કામ બીજા રાજ્યોનું છે.
જીવનની શાંતિ છીનવી લેનાર બંધો હવે બહુ વફાદાર રહ્યા નથી. રાજ્યનો સિંચાઈ અને જળ પ્રબંધન વિભાગ રાજ્યના અધિકારોના અનાદરનું જીવંત ઉદાહરણ છે. વોટર સેસની માત્ર ઝલક અને બીબીએમબીના ભાગીદાર રાજ્યોનું વલણ દર્શાવે છે કે જેઓ પાણીને બાંધે છે તેઓ માત્ર હિમાચલને બંધક બનાવી રાખવા ચાહે છે. હિમાચલના વિપક્ષો કહે છે કે આ કેવો નિયમ અને કેવો રાષ્ટ્રિય તખ્તો છે, જે બંધારો ઉઘાડવા છતાં એ જોતા નથી કે રાષ્ટ્ર નિર્માણની આ ઇંટો ક્યાંક બાજુમાં છરી છુપાવીને હુમલો કરી રહી છે.
આ વખતની કુદરતી દુર્ઘટનાએ હિમાચલને બતાવ્યું છે કે વિકાસનો શેતાન ક્યાં છુપાયેલો હતો. તે ચોક્કસપણે આકસ્મિક રૂપમાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેને બાંધવાને બદલે, ડેમ અને પાવર પ્રોજેક્ટ્સે તેને વિનાશ માટે ખુલ્લું મૂકી દીધું હતું. ડેમ ભર્યા પછી સત્તાધારીઓ વરસાદી પવનની દિશા બદલી નાખે છે, તેઓ મજબૂત હોય છે, તેથી તેઓ પાણી ખેંચે છે અને આપણા પર પૂર છોડે છે. એટલું જ નહીં, આ વખતે પાણી વચ્ચે દુશ્મની ઉભી થઈ છે. હિમાચલના પાણીને કારણે હિમાચલમાં 13 હજાર કરોડ રૂપિયાનો કૃષિવ્યય થાય છે, તેથી તે રાષ્ટ્રીય નુકસાન નથી, પરંતુ જ્યારે તે વહીને પડોશી રાજ્યોમાં પહોંચે છે ત્યારે પીડાની લાગણી બદલાઈ જાય છે. હવામાન પર કોઈનું નિયંત્રણ નથી, પરંતુ પાણીના વલણથી રાષ્ટ્રની લાગણીઓ ડૂબી જવી જોઈએ નહીં.
હિમાચલની ફરજ માત્ર ડેમને પાણીથી ભરવાની નથી અને જો આ સમજૂતી હોય તો બધો વરસાદ ખરીદો અને કહો કે વાદળો માત્ર વરસાદ નથી વરસાવતા, તે હવામાનને એકસાથે વહેંચે છે. જો કે, વર્ષો પછી, કેન્દ્રએ તે વિનંતીને હૃદયપૂર્વક સ્વીકારી, જેણે પર્વતની જેમ આંસુ વહાવ્યા. જો પાણીનું વિતરણ વરસાદની પેટર્ન પર આધારિત છે, તો દેશને ખબર પડશે કે હિમાચલના 13,000 કરોડ રૂપિયાના કચરાનું વિતરણ કેવી રીતે થઈ શકે છે? એમાં કોઈ ભાગ પડાવશે નહિ. આ પાણી સંબંધિત પાણી ઉપકર પરના તે રાજ્યોના દંભને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેઓ પંજાબના પુનર્ગઠનની ભાવનાને ફક્ત પોતાના હિતમાં જુએ છે. શાનન ડેમ પ્રોજેક્ટની સમાપ્તિ, લીઝ અને મ્મ્સ્મ્ સંબંધિત હિમાચલની આર્થિક ક્ષમતાની પણ તપાસ થવી જોઈએ.
હિમાચલ તો એક નમૂનો છે. હકીકતમાં ભારતના રાજ્યો તબક્કાવાર એક ટાપુ જેવા એટલે કે પોતાની સમસ્યાઓ સાથે પોતે જ લડતા થઈ ગયા છે. આ સ્થિતિ અખંડ ભારતના સાર્વભૌમત્વ માટે નવો પડકાર છે. હિમાચલનું પાણી પડોશી રાજ્યોને જોઈએ છે પરંતુ એના સંકટમાં કોઈએ ભાગ લેવો નથી. દક્ષિણની કાવેરી નદી કરતાં આ જુદા પ્રકારનો વિવાદ છે. કમ સે કમ જે રાજ્યના વ્યવસ્થાતંત્ર કે કુદરતી સંસાધનોના મીઠાં ફળ તમે આરોગો છો એ રાજ્યની પડખે રહેવા તમે સર્વકાલીન બંધાયેલા છો. નૈતિકતા વિના રાજ્યો – રાજ્યો વચ્ચેના પારસ્પરિક સંબંધ ટકી ન શકે.